Wybitni przedstawiciele regionu

Wybitni przedstawiciele regionu

JÓZEF WRYCZA

Wrycza Józef ps. „Rawycz", (1884—1961) ksiądz, działacz narodowy, uczestnik walk o niepodległość. Urodzony 4 lutego 1884 r. w Zblewie pod Starogardem Gdańskim, w wielodzietnej rodzinie piekarza. Uczęszczał do gimnazjów w Pelplinie - Collegium Marianum, Chełmnie i Wejherowie. Jako uczeń gimnazjalny był działaczem tajnych kół filomackich. Po ukończeniu Seminarium Duchownego w Pelplinie i otrzymaniu święceń kapłańskich,w roku 1908 pracował w wikariatach: Borzyszkowaeh, Grucznie, Jastrzębicach, Lisewie, Śliwicach (1916—1919), Jastarni, Żarnowcu i Chełmży.

W latach międzywojennych był popularny wśród społeczeństwa Pomorza — nazywany „Kmicicem Borów Tucholskich". W Chełmży, pod Turuniem, ks. Wrycza jako miejscowy wikariusz, zorganizował 28 stycznia 1919 r. zbrojny opór mieszkańców przeciw wdzierającym się do miasta oddziałom paramilitarnym „Grenzschutzu". Księdza Wryczę sąd wojskowy skazał na karę śmierci za zdradę stanu. Przed wykonaniem wyroku ocalił go stanowczy protest ludności miasta. Po odbyciu półrocznej „odsiadki" w twierdzy grudziądzkiej, nielegalnie przekroczył kordon graniczny i zameldował się w oddziałach Powstania Wielkopolskiego. Tu pełnił funkcję kapelana. Dnia 21 stycznia 1920 r. na czele Wojska Polskiego wkracza do Chełmży, zaś 10 lutego odprawia w Pucku uroczystą Mszę św., po której gen. Józef Haller dokonał zaślubin Polski z morzem. Do 1924 roku kapelan 63 toruńskiego Pułku Piechoty, a następnie XVI Dywizji Piechoty Pomorskiej w stopniu podpułkownika.

W latach 1924—1939 był proboszczem w Wielu w p. Chojnickim, gdzie ukończył budowę kalwarii rozpoczętą przez ks. Szydzika. W latach 1931—1939 prezes Związku Towarzystwa Powstańców i Wojaków na Pomorzu, najliczniejszej organizacji kombatanckiej, skupiającej byłych uczestników walk o niepodległość Polski z lat 1914—1921. Był jednym z czołowych działaczy Stronnictwa Narodowego oraz współorganizatorem Stowarzyszenia Młodzieży Narodowej na Pomorzu. Z chwilą wybuchu II wojny światowej, pod pseudonimem „Rawycz" organizuje oddziały partyzantów, na Kaszubach, stając się inspiratorem tajnej Wojskowej Organizacji Niepodległościowej (pseudonim „Koral"), a następnie konspiracyjnej organizacji młodzieżowej (wspólnie z B. Richterem), działającej w powiatach Chojnickim i kościerskim, później również w wejherowskim i Gdyni. Na wiosnę 1940 r. połączył kierowaną przez siebie organizację młodzieżową z Tajną Organizacją Wojskową „Gryfem Kaszubskim", zwaną później „Gryfem Pomorskim". W roku 1941 „Gryf Pomorski" liczył ponad 11 tysięcy członków. Ks. Wrycza piastował w nim funkcję prezesa Rady Naczelnej (wiceprezes Józef Dambek).

Od pierwszych dni okupacji poszukiwany przez hitlerowców, którzy za wskazanie jego miejsca ukrywania się wyznaczyli wysoką nagrodę pieniężną, w wysokości 200 tyś. marek. Po zakończeniu działań wojennych, do roku 1948 był proboszczem w Wielu, następnie w Tucholi. Tu też został honorowym kanonikiem kapituły chełmińskiej.

Zmarł 4 grudnia 1961 r. w Tucholi — pochowany na cmentarzu parafialnym. Postać ks. Wryczy nierozłącznie związana jest również z historią ruchu społecznie-kulturalnego na Pomorzu. Był członkiem Rady Nadzorczej spółki wydawniczej czasopisma „Gryf", Kaszubskiego Towarzystwa Ludoznawczego, które powstało w Kartuzach 21 IX 1907 r., współorganizatorem i uczestnikiem pierwszego Zjazdu „Młodo-kaszubów" w Gdańsku w roku 1912. Opublikował szereg artykułów o tematyce antypruskiej.

Ks. KONSTANTYN KREFFT

Mieszkańcy Tucholi dumni są z ks. Konstantyna Kreffta. W zbiorowej pamięci utrwalił się jako budowniczy kościoła, lecz na tym kończą się jego dzieła. Urodził się 7 marca 1867 r. w Lubni (pow. Chojnice), jako syn zamożnych rolników Jana i Elżbiety z d. Szczepańskiej. Do szkoły powszechnej chodził w rodzinnej wsi, gimnazjum ukończył w 1888 r. w Chojnicach. Po studiach seminaryjnych w Pelplinie w 1893 r. przyjął święcenia kapłańskie, następnie studiował na wydz. teologicznym uniwersytetu we Fryburgu (Badenia) i uzyskał doktorat w 1895 r. Po powrocie był wikariuszem kolejno w Grudziądzu, Gdańsku (par. św. Brygidy) i Bytowie. W 1901 r. został kuratusem w kaplicy rybackiej p. w. Matki Boskiej Wniebowziętej w Sopocie. Z jego Inicjatywy w następnym roku powstał tymczasowy kościół parafialny Stella Maris (Gwiazda Morza). W 1904 r. został proboszczem w Zblewie k. Starogardu i tam doprowadził do utworzenia nowej parafii i budowy kościoła w Piecach (1923 r.). W 1927 r. biskup S. Okoniewski mianował ks. Kreffta proboszczem w Subkowach (pow. Tczew), w 1931 r. zaś w Tucholi. Tu znów przystąpił do budowy trzeciego w swym życiu kościoła p. w. Bożego Ciała, który ukończony został w 1939 r.

Ks. Konstantyn Krefft był wzorowym duszpasterzem, lecz także działaczem narodowym, inwigilowanym z tego powodu przez pruską policję. O sprawach narodowych odważnie przemawiał z ambony. W 1905 r. w Zblewie założył bank ludowy i został jego prezesem. Po l wojnie świat, był członkiem Powiat. Rady Ludowej w Starogardzie Gd. Patriotycznej postawy tucholskiego proboszcza nie zapomnieli hitlerowcy; został aresztowany 28 października 1939 r. i uwięziony najpierw w Sępólnie, potem w obozie koncentracyjnym w Stutthofle. Tam zmarł 11 czerwca 1940 r. z wyczerpania i niedożywienia. Pochowany został w Gdańsku na Zaspie, a w 1946 r. szczątki ekshumowano i złożono na cmentarzu parafialnym w Tucholi. Od 1994 r. trwa proces beatyfikacyjny ks. Konstantyna Kreffta. Jego imię nosi. także ulica przy kościele w Tucholi.

WOJCIECH PRYLL

Urodzony 16.01.1877r. w Bysławiu. Działacz ludowy, pochodzenia chłopskiego. Kolportował polską prasę i inne polskie wydawnictwa. Posiadał własną bibliotekę, którą udostępniał okolicznym chłopom. Organizował odczyty, które wygłaszał redaktor "Gazety Grudząckiej" poseł Wiktor Kulerski. W latach 1905-1906 zorganizował wraz z innymi działaczami miejscowymi strajk szkolny w Bysławiu. Był współorganizatorem Towarzystwa Ludowego, które odziaływało na sąsiednie wsie powiatu. Wojciech Pryll był współzałożycielem i długoletnim prezesem Powiatowego Zarządu Polskiego Związku Zachodniego w Tucholi. Był inicjatorem powstania kółek rolniczych w powiecie. Po wkroczeniu Niemców aresztowany, wywieziony na przesłuchania do Norymbergi, następnie uwięziony i rozstrzelany 24.10.1939 r. w Rudzkim Moście.

JAKUB GLINIECKI

Urodzony 25.07.1849 roku w Śliwicach, pochodzenie chłopskie. Pracował jako subiekt sklepowy w Sztumie. Od 1871 roku mieszkał w Gdańsku, gdzie z czasem nabył sklep przy Długim Targu 14. Działał wśród Polonii Gdańskiej. W 1876 roku założył Towarzystwo „Ogniwo" istniejące 20 lat. Patronował polskiemu ruchowi amatorskiemu. Przyczynił się do założenia „Gazety Gdańskiej" (1891). Szykanowany przez Prusaków opuści) Gdańsk. Od 1900 roku mieszkał w Nowym, a następnie w Chojnicach, gdzie zmarł 23.01 1932 roku.

JAKUB KLUNDER

Żył w latach 1849—1927. Biskup tytularny selimbryjski, sufragan chełmiński, asystent tronu papieskiego, dziekan katedralny. Urodził się 23.07.1849 roku we wsi Koślinka koło Tucholi, gdzie do trzynastego roku życia uczęszczał do szkoły powszechnej. W 1871 roku ukończył gimnazjum w Chojnicach, dalej kształcił się w Pelplinie i Rzymie. Tamże uzyskał doktorat obojga praw oraz święcenia kapłańskie w kościele lateraneńskim. Po powrocie do kraju został nauczycielem domowym. Wkrótce potem, prześladowany przez władze pruskie, wyemigrował do Bawarii. Wróciwszy do kraju pełnił kolejno różne funkcje kościelne w Pucku, Niborku i Toruniu. 6 lipca 1907 roku papież mianował go biskupem tytularnym selimbryjskim. Zmarł 20.09.1927 roku w Pelplinie.

JAN LEWANDOWSKI

Urodzony 27.12.1894 roku w Tucholi. Drukarz i redaktor tucholskich wydawnictw. Drukarstwa uczył się w Poznańskiej Spółce Wydawniczej. W 1925 roku założył w Tucholi własną drukarnię, która wydawała różne druki, w tym podręczniki szkolne. Drukował gazetę „Orędownik Urzędowy na Powiat Tucholski" i Głos Tucholski". W 1939 roku aresztowany i zamordowany przez Niemców w Rudzkim Moście 24.10.1939 roku.

PAWEŁ GIUNTER

We wsi Klonowe w rejonie Tucholi mieszkał do 1947 roku znany licznym rzeszom Borowiaków obrońca polskości tych ziem za czasów zaboru pruskiego — Paweł Glinter. W okresie tzw. „Kulturkampfu" stawiającego sobie za cel wynarodowienie ludu polskiego, a przybierającego szczególnie wielkie nasilenie na terenie Pomorza, kroczy Paweł Glinter w szeregach ludzi, którzy swoje serce i umiejętności oddali sprawie walki o utrzymanie polskości tych ziem, zachowanie rodzimej mowy i obyczajów. Nie zważając na represje ze strony żandarmerii niemieckiej prowadzi on akcję kolportażu prasy polskiej. Jest głównym propagatorem strajku szkolnego, a na licznych wiecach przedwyborczych do parlamentu pruskiego nawołuje okoliczną ludność do oddawania głosów na polskich kandydatów. Glinter występuje również przeciw stosunkom społecznym panującym na ówczesnej wsi. W okresie międzywojennym wybrany za swe zasługi do rady gromadzkiej w Klonowie.

ALFONS WARCZAK

Starsze pokolenie mieszkańców Tucholi ma jeszcze w pamięci sylwetkę Alfonsa Warczaka. Był nauczycielem i wychowawcą nauczycieli, działaczem społecznym, zasłużył się dla rozwoju kultury muzycznej. Urodził się 11 stycznia 1896 r. w Tucholi. Do szkoły powszechnej chodził w Czersku, ukończył Seminarium Nauczycielskie w Tucholi. Był utalentowany muzycznie i zdobył przygotowanie w tym kierunku. Jako nauczyciel pracował przez kilka lat w szkołach wiejskich w powiecie Chojnickim, następnie w szkole ćwiczeń przy seminarium w Tucholi. Z jego inicjatywy w 1 923 r. powstał w Tucholi chór „Moniuszko", który w latach trzydziestych liczył ok. 80 ' członków i osiągał laury artystyczne pod batutą A. Warczaka. Jako aktywny działacz Związku Polskich Nauczycieli Szkół Powszechnych w 1928 r., został przewodniczącym okręgowej komisji pedagogicznej. Czynny był w realizacji szeregu miejscowych inicjatyw społecznych, m.in. uroczystości ku czci Bartłomieja Nowodworskiego (1934), zjazdu działaczy niepodległościowych z okazji 10 rocznicy śmierci Kazimierza Karasiewicza (1936).

W 1938 r., A. Warczak przeprowadził się do Torunia. Podczas okupacji hitlerowskiej nie uniknął prześladowań; przebywał w więzieniach i obozach koncentracyjnych. Po wojnie powrócił do Tucholi i pracował w szkole ćwiczeń, na kursach przygotowujących kadrę nauczycielską oraz w Liceum Pedagogicznym. Nadal aktywnie działał w stowarzyszeniach społecznych, m. in. Tow. Uniwersytetów Robotniczych (TUR) i PCK. W 1946 r. był jednym z założycieli orkiestry symfonicznej „Borowiak", następnie przez ponad dziesięć lat dyrygentem i współtwórcą sukcesów zespołu na krajowych konkursach i festiwalach. Alfons Warczak znany był również jako publicysta, autor ponad 50. artykułów o tematyce kulturalnej, historyczno-regionalnej i pedagogicznej, drukowanych na łamach prasy oraz w wydawnictwach zwartych. Zmarł 23 czerwca 1964 r. w Tczewie. Publikował liczne artykuły w prasie tucholskiej i chojnickiej.

LEON POŁCZYŃSKI

W znanej pomorskiej rodzinie Janta-Połczyńskich działalność dla dobra publicznego traktowana była jako patriotyczny obowiązek. Tą zasadą kierował się także Leon (1867 -1961), działacz narodowy w okresie zaboru, polityk i mąż stanu w 20-leciu międzywojennym. Urodził się w Wysokiej koło Tucholi, jako syn Adama i Leontyny z Zabtockich. Z domu czerpał wzory pracy społecznej. Ukończył gimnazjum Chojnickie, gdzie należał do tajnej organizacji filomatów. Studiował w Krakowie, Berlinie i Paryżu, uzyskując doktorat obojga praw w Jenie (1890). Odbyt praktykę sądową, po czym wrócił na Pomorze, by w zastępstwie chorego ojca zarządzać rodzinnym majątkiem.

Od 1900 r. był długoletnim prezesem Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Tucholi. Tworzył, przy współpracy z dr Kazimierzem Karasiewiczem, spółdzielnie „Rolnik", „Kupiec", Spółkę Parcelacyjną w Tucholi, pod patronatem centrali Zw. Spółek Gospodarczych i Zarobkowych w Poznaniu. Był od 1898 r. patronem włościańskich kółek rolniczych na Pomorzu, redagował i wydawał (1905 - 1919) tygodnik „Kłosy". W 1914 r. walny zjazd delegatów kółek rolniczych zorganizował w Tucholi i wszystkich uczestników (ok. 600) gościł w Wysokiej. Był także współtwórcą i współwydawcą „Gazety Gdańskiej". W 1911 r. wykupił z rąk niemieckich majątek Zbeniny (wkrótce na dogodnych warunkach odkupił go Józef Chrzanowski), a w okresie międzywojennym majątek Chojnaty koło Chojnic.

W latach 1918 - 1920 znajdował się w centrum walki o powrót Pomorza do Polski, byt w tej sprawie delegatem rządu polskiego i ekspertem na konferencji pokojowej w Paryżu. Po powrocie został podsekretarzem stanu w Ministerstwie b. Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu (1919 -1921), zasiadał w pierwszym Senacie RP (1922 1927, nast. 1930 -1935). Od stycznia 1930 r. byt ministrem rolnictwa w rządzie premiera Bartla; w tej roli zapoczątkował ułatwienia dla drobnych rolników przez spłatę zadłużeń i interwencyjny skup nadwyżek zbożowych przez państwo, ponadto zainicjował międzynarodową konferencję 8 państw, w celu współpracy w dziedzinie rolnictwa i obrony przed skutkami kryzysu. Zajmował się publicystyką, prezesował Pomorskiemu Związkowi Ziemian.

W 1937 r. z żoną Manią z Komierowskich (również znaną działaczką społeczną) i synem Maciejem zamieszkał w Chojnicach, lecz w lipcu 1939 r. w przewidywaniu wojny rodzina wyjechała do Milanówka pod Warszawą. Okupację przeżył w Generalnym Gubernatorstwie. Po wojnie pracował jako organizator wystaw rolniczych, a w l. 1948 -1959 jako organizator i kierownik Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu. Swój bogaty księgozbiór przekazał bibliotece Uniw. Wrocławskiego. Pod koniec życia zamieszkał w Poznaniu. Swą działalność zawodową, społeczną i polityczną opisał w cennym pamiętniku. Zmarł w 1961 r., żona zm. w 1970 r. - pochowani byli na cmentarzu Górczyńskim, a w 1985 r. prochy ich przeniesiono do grobowca rodzinnego w Raciążu.

WINCENTY OSSOWSKI

Urodził się 1.11.1861 roku w Legbądzie. Naukę pobierał w Czersku. Tam uczył się zawodu krawieckiego. Był działaczem społecznym i robotniczym. Przez pewien okres pracował jako robotnik przy budowie Kanału Kilońskicgo, gdzie zetknął się z organizacjami robotniczymi. W okresie zaboru pruskiego występował na wiecach przedwyborczych. Współpracował z Towarzystwem Ludowym i Towarzystwem Czytelni Ludowych. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej aktywnie pracował w ruchu niepodległościowym. Brał udział w rozbrajaniu Grentzschutzu, przygotowywał młodzież do udziału w powstaniu w Wielkopolsce. Działał także podczas plebiscytu na Mazurach. Zmarł w 1931 roku.

HENRYK PRAŚNIEWSKI

Żył w latach 1906—1942. Redaktor. Urodził sit; 7.12.1906 roku w miejscowości Pogorzała w toruńskiem. Po ukończeniu gimnazjum w Grudziądzu wyjechał na studia za granicę do Antwerpii, gdzie był słuchaczem Inst. Superieur de Commerce. Kontynuował je następnie w poznańskiej Wyższej Szkole Handlowej. Biegle władał trzema językami: niemieckim, francuskim i angielskim. W latach 1935—1937 redagował w Tucholi „Młynarza Gospodarczego" — czasopismo Związku Korporacji Młynów Gospodarczych Województwa Pomorskiego. Sekretarzem generalnym tej organizacji był jego ojciec Teofil. H. Prasniewski brał udział w kampanii wrześniowej w stopniu podporucznika. Za działalność konspiracyjną w szeregach Armii Krajowej został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniu w Płocku. W okupacyjne wrześniowe dni 1942 roku, w miejscowości Bodzanów koło Płocka został stracony przez hitlerowców wraz z 12 innymi Polakami.

STANISŁAW SYCHOWSKI

Proboszcz parafii śliwickiej. Od 1896 roku, działacz społeczny, zakłada przemysł domowy dla zapewnienia parafianom zarobku (koszykarstwo, przemysł cygarniczy), utrzymuje stały kontakt z wychodźcami sezonowymi, wydaje dla nich gazetę parafialną. Gorący propagator akcji oszczędzania w polskim banku ludowym. Celem uchronienia od wynarodowienia kieruje ludność na sezonowe zarobki w poznańskie, gdzie zapewniał jej opiekę i dobre warunki.

ZBIGNIEW URBANOWSKI

Urodzony 16.07.1913 roku w Tucholi. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. Jako student przebywając na wakacjach, wykonywał ciekawe dekoracje dla wystawianych amatorskich sztuk teatralnych. Później, po ukończeniu akademii trudnił się sztuką zdobniczą — malarstwem dekoracyjnym i rzeźbą, a szczególnie ceramiką. Uprawiał też grafikę i fotografię artystyczną. Zginął na froncie wschodnim w 1944r.

MICHAŁKO

Michalski rotmistrz. Henryk Sienkiewicz wspomina w "Potopie" o rotmistrzu Michałko z Tucholi z zawodu młynarzu. Urodził się około 1635r. w chłopskiej rodzinie pod Tucholą. Najazd szwedzki zmnienił los młodego młynarczyka w bujne życiowe przygody związane z rzemiosłem wojennym. Początkowo wcielony pod szwedzką chorongiew dostał się do niewoli polskiej. Po zwolnieniu zorganizował własny oddział partyzancki składający się z walecznych Borowiaków. Wzięty do niewoli szwedzkiej, skazany na śmierć. Z interwencji króla Jana Kazimierza wymieniony za znajdującego się w niewoli polskiej szwedzkiego marszałka Wittenberga. Prowadzona przez niego i jego oddziały walka podjazdowa wprowadzała wielkie zamieszanie w działaniach szwedzkich.Na sejmie podniesiony do stanu szlacheckiego otrzymał nazwisko Michalski. Zginął prawdopodobnie towarzysząc Janowi Sobieskiemu w oblężeniu twierdzy Koldinga w Danii.

TUCHOLCZYK JAN CERWUS (JELONEK)

Urodzony w Tucholi. Prawnik, gramatyk, leksykograf, twórca elementarza. Studiował w Akademi Krakowskiej, gdzie w 1523r. uzyskał bakalaureat sztuk wyzwolonych. Uczył w Szkole Cystersów w Jędrzejowie. Od 1530 r. prowadził wykłady z gramatyki łacińskiej w Krakowie. Wydał podręczniki prawnicze (min. Książkę o prawie miejskim, która uzyskała cztery wydania). W 1539r. powołany został na dwór królewski. Zmarł w 1557r.

JACEK PIOTR PRUSZCZ

Ksiądz. Urodzony w 1605r. w Tucholi. Badacz historii kościelnej, wielce zasłużony dla kultury i nauki polskiej. Studiował w Krakowie i za granicą. Wykładał w Akademii Królewskiej. Jego największe dziła to "Klejnoty stołecznego miasta Krakowa", "Forteca monarchii całego Królestwa Polskiego duchowna". Jest autorem kilku dzieł o Pomorzu i klku biogramów zasłużonych Polaków. Jego książki doczekały się kilku wydań.

FRANCISZEK ROMUALD i ZENON FRYDRYCHOWICZOWIE - zasłużeni synowie Ziemi Tucholskiej

Franciszek Frydrychowicz urodził się w 1820 r. we wsi Koślinka pod Tucholą. Ożenił się z Marią Malinowską, córką burmistrza Golubia n. Drwęcą, a siostrą znanego językoznawcy Franciszka Ksawerego Malinowskiego. Wychowanie domowe i kontakty ze znaczącymi polskimi rodzinami Pomorza uczyniły go aktywnym działaczem narodowym i społecznym. W okresie Wiosny Ludów(1846-1848) należał do współtwórców i aktywistów Ligi Polskiej w Tucholi. Był korespondentem "Szkółki narodowej", na łamach, której publikował artykuły o charakterze uświadamiającym szerokie masy społeczeństwa w zakresie prawa. Był tłumaczem sądu powiatowego. Przez kilka lat przewodniczył Radzie Miejskiej, a będąc członkiem Sejmiku Powiatowego dał się poznać jako rzecznik ludności chłopskiej pochodzenia polskiego. Był też współzałożycielem Banku Ludowego, w którym przepracował 44 lata jako urzędnik.
Zmarł 23 marca 1908 r. w Tucholi. Swoją patriotyczną działalnością przyczynił się do utrzymania polskości w powiecie tucholskim, a jego synowie stali się kontynuatorami ojcowskich idei.
Syn Romuald urodził się w Tucholi 7 lutego 1850 r. Nauki elementarne pobierał początkowo w Tucholi. Kolejno w pelplińskim progimnazjum, wreszcie w gimnazjum Chojnickim, gdzie w 1871 r. zdał maturę. Dalsza droga nauki wiodła ponownie przez Pelplin,( studia teologiczne), następnie Wrocław (studia filozoficzne) i Berlin (studia z historii i geografii). Berlińską edukację zakończył egzaminem państwowym, a późniejszy pobyt dwuletni w Halle dał mu stopień naukowy doktora (1880). W kwietniu 1880 r. rozpoczął pracę dydaktyczną w Collegium Marianum, którą sprawował-aż do 1920 r. Trud nauczyciela i wychowawcy wiązał z badaniami dziejów regionu. Wychowankom zaszczepiał zamiłowanie do historii lokalnej, którą zgłębiał i upowszechniał w postaci licznych publikacji. Ich cykl zapoczątkowała monografia Tucholi, którą ogłosił drukiem jeszcze podczas studiów zagranicznych, a nosiła ona tytuł "Dzieje Tucholi" - Berlin 1875 ("Geschichte der Stadt Tuchel). Publikacje ogłaszał w języku polskim i niemieckim. Owoce swoich badań umieszczał też w czasopismach naukowych i gazetach polskich. Współpracował z ks. Gustawem Pobłockim, przygotowując hasła do “Słownika Geograficznego". Przechodząc na emeryturę (1920) nie zaniechał swoich regionalnych prac badawczych, Śmierć zastała go w chwilach przygotowywania do druku kolejnej pracy. Za życia odznaczony został orderem Polonia Restituta i obdarzony szambelaństwem papieskim.

Młodszy brat Romualda – Zenon (1851 – 1929) po skończeniu tucholskiej szkoły elementarnej pobierał nauki w Pelplinie i Chojnicach, gdzie wspólnie z Antonim Wolszlegerem założył Chojnickie Towarzystwo Filomatów. Studia prawnicze odbył: na uniwersytecie we Wrocławiu, Od 1875 r. rozpoczął prace w sądownictwie. W 1881 objął funkcję sędziego okręgowego w Koźminie, a później radcy sądu okręgowego w Bydgoszczy. W obliczu tworzącej się państwowości polskiej 15 grudnia 1919 r. podjął służbę w Polskim Zarządzie Wymiaru Sprawiedliwości w Podkomisariacie w Bydgoszczy, a 15 stycznia 1920 r. został mianowany pierwszym polskim prezesem sądu okręgowego w Bydgoszczy.
Zenon Frydrychowicz, człowiek rozległej wiedzy prawniczej, dobry organizator i społecznik przyczynił się do stworzenia podstaw organizacyjnych odradzającego się polskiego sądownictwa. Za zasługi w dziedzinie prawa uhonorowany został (tak jak jego brat) orderem Polonia Restituta, zaś za działalność charytatywną Komandorią Orderu Piusa IX. Zmarł 26 lutego 1929r.
Polski Słownik Biograficzny i wszystkie regionalne biografie zasłużonych zawierają noty o Franciszku, Romualdzie i Zenonie Frydrychowiczach, ale mało kto z odwiedzających tucholski cmentarz parafialny zauważy, że po prawej stronie głównej alei znajduje się rodzinny grób Frydrychowiczów. Tylko nieczytelne tablice świadczą o tym ,że spoczywają w nim Franciszek l Maria z Malinowskich -"Frydrychowiczowie. zaś na pelplińskim cmentarzu z trudem odnaleźć można nagrobek z zatartym nazwiskiem ks. Romualda Frydrychowicza - człowieka który swoim pracowitym życiem i piórem dał dla potomnych tyle dzieł o nieprzemijających wartościach naukowych.

JÓZEF JANTA - POŁCZYŃSKI (1811-1890) -społecznik i działacz oświatowy
Pochodził ze starej siedmiowiekowej ziemiańskiej rodziny pomorskiej. Protoplasta rodu - Jan Janta otrzymał od księcia Barnima I w 1276 r. wieś Połczyno. Od nazwy tej wsi Jantowie przyjęli w XVII w. nazwisko Połczyńscy. W 1754r. Maciej Połczyński został mianowany stolnikiem inflanckim, a w 1772 przyjął plenipotencję starostwa tucholskiego i świeckiego. Nabyte przez rodzinę wsie Wielka Komorza, Mała Komorza i Dąbrówka decydowały o pozycji gospodarczej i społecznej rodu, umożliwia jąć szeroką działalność narodową jej członków.
Połczyńscy reprezentowali grupę najzamożniejszego polskiego ziemiaństwa w skali całego zaboru pruskiego. Niezwykła pozycja Połczyńskich w historii społeczeństwa pomorskiego polegała na ciągłości rodu, ścisłym jego związku z dziejami narodu polskiego i czynnym udziale w nauce i kulturze polskiej.
Józef Janta – Połczyński(1811-1890) reprezentuje pierwsze pokolenie XIX-wiecznych działaczy pomorskich. Znany był na Pomorzu z głębokiego patriotyzmu, (skromnego jak na pochodzenie) życia, filantropii i ofiarności na cele narodowe, a przede wszystkim na rozwój oświaty wśród ludu. Terenem jego bezpośredniego działania były wsie Borów Tucholskich, w których zakładał polskie biblioteki. Z jego funduszów utworzono 40 bibliotek przy Towarzystwach Rolniczych. Ponadto kupował, a następnie wysyłał emigrantom książki i czasopisma polskie, na co rocznie przeznaczał 200 talarów. Zaopatrywał też w książki biblioteki gimnazjalne i akademickie. Liczba zakupionych i rozesłanych przez niego książek szacowana jest na 3,2 tys. tomów. W jego osobie ucieleśnione było Towarzystwo Czytelni Ludowych | w Prusach Zachodnich.
W 1849 r. Józef Janta - Połczyński został uznanym działaczem Ligi Polskiej. W swoim pracowitym życiu ufundował też szereg stypendiów dla ubogiej chcącej kształcić się młodzieży. Gdy w 1848 r. powstało Towarzystwo Pomocy Naukowej, Połczyński stał się jego członkiem, gorącym rzecznikiem i najgorliwszym kasjerem powiatowym na ten cel. Utrzymywał też stałe kontakty z Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Poznaniu i Towarzystwem Moralnych Interesów w Toruniu. Szykanowany przez władze pruskie, szczególnie ze strony komisarza Rexa nie rezygnuje z pracy społeczno-narodowej.
W 1865 r., podzieliwszy swoje dobra pomiędzy dzieci, osiedlił się w Tucholi na Koślince (dzisiejsza ulica Główna). W swoim skromnym domu urządził
bezpłatną szkołę dla dzieci z ubogich rodzin. Sam nią kierował, pełniąc jednocześnie rolę nauczyciela i opiekuna środowiskowego. Jego szkoła wypełniała ważną na owe czasy rolę - wychowania w duchu głębokiego patriotyzmu i przeciwstawienia się powszechnej germanizacji.

Po ukończeniu nauki umieszczał swoich uczniów w gimnazjach i seminariach, opłacając ich naukę i opiekując się nimi do uzyskania wykształcenia w przekonaniu, że" w ich rękach spoczywa przyszłość narodu polskiego ". Efektom pracy oświatowej tego społecznika "było wychowanie wielu działaczy, którzy prowadzili walkę z germanizacją, podtrzymywali polskiego ducha w nauce, kulturze i życiu gospodarczym,
Józef Janta-Połczyński zmarł 27 stycznia 1890 r. w Wysokiej Polnej koło Tucholi, a pochowany został w rodzinnym grobowcu w Raciążu. Synowie Józefa - Adam i Roman jak również ich dzieci, przywiązani do rodzinnej ziemi, do wszystkiego co polskie, kontynuowali zaszczepione przez ojca i dziada idee, wnosząc do życia społecznego Pomorza wiele cennych elementów.

KAZIEMIERZ KARASIEWICZ

    Kaziemierz Karasiewicz urodził się 23.02.1862r. w Słomowie Wielkopolskim. Ojciec jego Augustian był długoletnim burmistrzem we Lwówku (Wielkopolskie). Po ukończeniu szkoły podstawowej w Lwówku podejmuję naukę w gimnazjum w Poznaniu. Studiuje medycynę we Wrocławiu i Lipsku, uzyskując dyplom w dniu 18.06.1887r.
    Praktykę lekarską rozpoczyna w Kościanię, by po roku przenieść się do Tucholi. W Tucholi pracuję nieprzerwanie przez 31 lat, aż do roku 1919. W 1894 r. Uzyskał stopień doktora medycyny w Królewcu. Był oddanym i cenionym lekarzem, znanym nie tylko w Tucholi. Przez całe swoje życie brał czynny udział w ruchu społecznym i narodowym Pomorza, słyną jako znakomity mówca i organizator. Był założycielem i długo letnim dyrektorem Banku Ludowego w Tucholi. Założył w 1904r. I był długoletnim członkiem Zarządu Ziemskiej w Tucholi. W dniu 24.11.1908 r. Na sejmiku Związku spółek zarobkowych i Gospodarczych zostaje wybrany jako prezes do patronatu Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Pozostaje na tym stanowisku do ostatniej chwili swego życia. W 1909r. Założył i był długoletnim prezesem Rady Nadzorczej Spółdzielni – Rolniczej „rolnik” w Tucholi.
Był założycielem:
-Towarzystwa gimnastycznego „Sokół” w Tucholi
-Preparandy Polskiej w Tucholi
-Koła Śpiewaczego
-Gazety Chojnickiej w Chojnicach
    Zorganizował Towarzystwo Polek w Tucholi oraz Towarzystwo Czytelni Ludowych w Tucholi i powiecie. Był członkiem Rady Miejskiej i Sejmiku Powiatowego w Tucholi. Wybrany jako delegat Pomorza był członkiem Naczelnej Rady Ludowej. Niemcy za przynależność tę oraz kierowanie Urzędem Osadniczym wytoczyli mu proces polityczny. W okresie zaboru prowadził tajne nauczanie i od j. Polskiego, historii i literatury polskiej. Pasjonował się krajoznastwem i turystyką , dużo podróżował i zwiedzał. Zajmował się entografią Borów Tucholskich publikując pierwszy „Przewodnik po Borach Tucholskich”. Należał do konspiracji przygotowującej powstanie Wielkopolskie. Prowadził szeroką akcję odczytową.
    Szczególnię zajmował się wychowywaniem młodzieży w duchu narodowym i patriotycznym. Uświadamiał chłopów i pomagał im w zakładaniu spółdzielni i organizacji. Ostatnie lata spędził w Poznaniu i Pobiedziskach, gdzie zmarł 25.10.1926r. Pochowany w ukochanej ziemi Tucholskiej na cmentarzu w Tucholi.

STANISŁAW KUJOT, pseud. Stanisław Kostka ( 1845 - 1914 ) -historyk i organizator życia naukowego

    Nazwano go ojcem polskiej historiografii Pomorza. Należny to w pełni Stanisławowi Kujotowi tytuł. Od lat czci pamięć zasług ks. Stanisława Kujota wiele miast Pomorza. Zasługi tego badacza dla organizacji polskiego życia naukowego na Pomorzu budzą tym większy podziw i szacunek, że część swego życia skutkiem wieloletniej choroby (gruźlica) spędził przykuty do łóżka.
Urodził się 15 listopada 1845 roku w Kiełpinie koło Tucholi w rodzinie nauczycielskiej, jako syn Piotra Kujota i Barbary z Ostrowskich. Po ukończeniu szkoły elementarnej podjął naukę w gimnazjum chojnickim, a po maturze uzyskanej w Chełmie studiował teologię w Pelplinie, gdzie w 1870 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Był najstarszym z siedmiorga dzieci, ale dzięki stypendium Towarzystwa Pomocy Naukowej mógł ukończyć nauki , a potem studiować filologię w Monasterze i słuchać wykładów historii na uniwersytecie berlińskim. Po zdaniu egzaminów państwowych otrzymał prawo nauczania religii, geografii, historii i języków klasycznych. Od 1872 uczył w Collegium Marianum historii powszechnej i literatury polskiej. Zyskał sobie sławę wybitnego dydaktyka i wychowawcy, Organizował dla uczniów liczne wycieczki, zaszczepiał im miłość do ojczystych dziejów i książek.
W owym czasie brakowało na Pomorzu odpowiednich polskich opracowań źródłowych. Począł więc tworzyć solidny warsztat badacza historii regionalnej. Wsparcie jego działań przez postępowych polskich działaczy Pomorza przyczyniło się do powstania Towarzystwa Naukowego w Toruniu (1875r), którego był jednym z najaktywniejszych działaczy, a później (1897-1914 ) jego prezesem. Towarzystwo wydawało swoje "Zapiski", "Fontes" i inne teksty o charakterze źródłowym,w których ks. Kujot publikował swoje rozprawy i badania. Był członkiem wielu stowarzyszeń: Towarzystwa Pomocy Naukowej, Biblioteki Polskiej Ziemi Pomorskiej, Komisji Historycznej Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
    Z myslą o szerokim odbiorcy pisał popularne książki historyczne i szkice, dramaty i utwory o treściach obyczajowych. Jego powieść "Głowa św. Barbary " doczekała się kilku wydań. Aktywność dydaktyczną, popularyzatorską, społeczną i naukową utrudniała mu choroba. W 1895 r. upadający na zdrowiu ks. Kujot objął parafię Grzybno pod Taruniem. W ciągu 17 lat choroby do chwili śmierci ograniczony możliwością poruszania, wykazywał się nadzwyczajną energią twórczą. Bibliografia jego twórczości liczy kilkadziesiąt pozycji. Ważniejsze publikacje to "Dzieje Prus Królewskich" ," Rok 1410,Wojna", "Margrabiowie brandenburscy w dziejach Pomorza za księcia Mestwina II", "Czternasty listopada 1308r. na Pomorzu Gdańskim". Wiele uwagi poświęcił też ks. Kujot historii Kościoła, problematyce językoznawczej i historii wojskowości. Systematycznie umieszczał swoje artykuły w pelplińskim "Pielgrzymie" .
    Z jego warsztatu badawczego korzystali również historycy niemieccy. Stanisław Kujot dostarczył materiałów źródłowych do wydanego w 1882 r. przez Westpreussisohen Geschichtsverein w Gdańsku, a opracowanego przez dr Maxa Perisbacha z uniwersytetu w Greifswald "Dyplomatariusza Pomorskiego”.
    Ksiądz Stanisław Kujot zmarł 5 grudnia 1914 r. w Grzybnie w wieku 69 lat. Olbrzymi dorobek naukowy, społeczny i organizatorski był doceniany przez jemu współczesnych historyków polskich i niemieckich. W 1900 r. otrzymał tytuł doktora honorowego Uniwersytetu Jagielońskiego. W kwartalniku "Mitteilicftgen des Westpreussischea Gesehiehtarereins” Nr 2 z 1914 r. historyk niemiecki, dyrektor archiwum w Gdańsku, dr A. Warscbauer poświęcił księdzu Kujotowi wspomnienie pośmiertne, w którym pisał :"Dnia 9 grudnia 1914 r. został w Grzybnie(pow. Chełmno) złożony na wieczny spoczynek tamtejszy proboszcz ks. Stanisław Kujot, jeden z najbardziej zasłużonych i najpłodniejszych polskich badaczy rodzimej historii. Po przedstawieniu szkicu jego dorobku naukowego,A. Varschauerpisze min. dalej: "-Pisząc swoje prace prawie całkowicie posługiwał się swoim ojczystym językiem, a tylko wyjątkowo, dla omówienia swoich prac, pisał w języku niemieckim - zresztą także biegle i ze znajomością."

STANISŁAW SAGANOWSKI - burmistrz przedwojennej Tucholi

Urodził się 13 kwietnia 1882 r. w Mycielewie pow. Szubin. Po zdobyciu wymaganego wykształcenia pracował w latach 1905-1908 w szkole w Osrowcu koło Żnina. Następnie (od r.1915/)pełnił funkcję księgowego w majątku Sowiny w powiecie Rawicz. W drugim roku wojny powołany został do wojska. W początkach niepodległego państwa pracował w Chojnicach. Najpierw w starostwie (od 1 maja 1920r,-31 maja 1922r.), a następnie w urzędzie skarbowym.
W marcu 1922 r. zaproponowano mu urząd, burmistrza Tucholi. W dniu 18 marca1922 r. na Posiedzeniu Sady Miejskiej w drugim pkt. obrad przystąpiono do wyboru burmistrza. ”Przystąpiono do wyboru burmistrza przez karteczki. Z 13-tu radnych weszło urny 15 karteczek i to 11 na pana Saganowskiego z Chojnic i 2 czyste. Przewodniczący zbiera karteczki do koperty i zamyka. Wybór nastąpił na podstawie świadectw i opinii p. starosty z Chojnic pod następującymi warunkami: pensja 7 kl pragmatyki państwowej, wolne mieszkanie, światło 100 centnarów węgla,4 m drewna opałowego, ogród i wolna przeprowadzka" (wyciąg z Księgi Protokołów Posiedzeń Rady Miejskiej Miasta Tucholi).
Dnia 9 sierpnia 1922 r, na posiedzeniu tejże rady w 1 pkt. porządku obrad Stanisław Saganowski złożył w obecności radnych przysięgę, obejmując w ten sposób Urząd Burmistrza. Nominację wręczył mu Starosta Powiatowy. Nowy burmistrz przejął obowiązki po doktorze Józefie Gierszewakim, by ojcować miastu przez 17 lat i 22 dni od momentu przejęcia władzy w mieście przez okupanta.
Lata te były dla burmistrza nadzwyczaj pracowite. Efekty jego gospodarskiego, pełnego troskliwości o sprawy miasta spojrzenia odczuli mieszkańcy już w niedługim czasie. W pierwszym rzędzie zadbano o urządzenia komunalne. Przełożono 12 tys.m2 bruku, wybrukowano nowe ulice o łącznej
powierzchni 2 tyś m2, zainstalowano 2300 mb rur kanalizacyjnych. W 1927r uporządkowano Plac Zamkowy, zamieniając miejskie targowisko w zieleniec. Swoje oblicze zmieniła też ulica Świecka. Utwardzono chodniki i zasadzono pas zieleni. Corocznie ogłaszano konkursy na najładniejsze ogródki, balkonowe i obejścia posesji. Wszystkie te prace, do których angażowali się pracownicy administracji , działacze społeczni i mieszkańcy Tucholi zmieniały miasto z zaniedbanego w schludne i tętniące życiem.
Stanisłw Saganowski oprócz sprawowania urzędu i wynikających z tego tytułu obowiązków potrafił znaleźć czas i energię na pełnienie wielu funkcji społecznych, pilotowanie nowatorskich przedsięwzięć, często wyprzedzających polecenia i sugestie wojewody.

BARTŁOMIEJ NOWODWORSKI - rycerz, rzecznik nauki

Bartłomiej Nowodworski herbu Nałęcz urodził się w Nowodworze(Nowy Dwór) w dawnym powiecie tucholskim w 1544r.(1552 ?).Wcześnie osierocony, bez majątku zaczął pobierać nauki najpierw w Tucholi, potem u księcia Michała Zasławskiego na Ukrainie ćwiczył się w rzemiośle rycerskim. Pierwszą wyprawę wojenną odbył przy boku króla Stefana Batorego. Za udział w śmiertelnym pojedynku z dworzaninem Biedrzyckim musiał uchodzić z kraju. Zatrzymał się na dworze francuskim króla Henryka III, biorąc czynny udział w wojnach religijnych, W 1599 r. udał się na Maltę, wstępując do zakonu rycerskiego św.Jana. Za dzielność i odwagę w walce z Turkami otrzymał najwyższe odznaczenia. W 1607 r. powrócił do kraju. Odtąd trudy rycerskiego fachu nie przeszkadzały Nowodworskiemu w działaniach na rzecz oświaty. Mimo, że sam nie posiadał wykształcenia akademickiego, to dla popierania nauki przeznaczył cały swój majątek. W 1617 r. zapisał Akademii Krakowskiej 8 tys.złp. Jednym z warunków fundacji było utrzymywanie czterech studentów z powiatu tucholskiogo. Pierwszym stypendystą z Tucholi był niejaki Tilicius(Tylcino Ostatni). W dwa lata później Nowodworski ustanowił drugą fundację, dając 3 tys.złp na utrzymanie mistrza nauk wyzwolonych z Akademii Krakowskiej przy szkole pharskiej w Tucholi". Zapis ten umożliwił utworzenie Kolonii Krakowskiej" w Tucholi. Za jego tez przyczyną powstało w Krakowie Gimnazjum św.Anny, później zwane jego imieniem i bursa szkolna. Prócz tego jedna z jego fundacji przeznaczona była na wspieranie wydawnictw naukowych, W 1621 r. fundator kazał wydrukować i rozpowszechnić po całym kraju pieśń "Bogurodzica" z dodanym przez siebie dwuwierszem:

"Daję Boga Rodzicę na pogrom pogański
Bartłomiej Nowodworski, kawaler maltański"

Akademicka Fundacja Nowodworskiego (zwana tak po jego śmierci) w ciągu swej trzy i półwiekowej tradycji i służby dla nauki, tak jak pragnął jej fundator wspierała wielu wybitnych Polaków, min. Wojciecha Bogusławskiego, Jędrzeja Śniadeckiego, Kazimierza Brodzińskiego, Jana Matejkę, Konrada Korzeniowskiego, Stanisława Wyspiańskiego i Tadeusza Boy'a-Żeleńskiego.
Nowodworski - entuzjasta i miłośnik nauk zmarł 13 lutego (marca?) 1624 roku. Prochy jego spoczywają w Warszawie w katedrze św. Jana.

KLEMENS RZENTKOWSKI - (1866-1933). - pierwszy burmistrz w niepodległej Tucholi.

    Klemens Rzentkowski urodził się 21.11.1866r. w Nakle. Lata swojego dzieciństwa i młodości spędził w rodzinnym mieście. Wykształcenie, jakie zdobył kończąc średnią szkołę kupiecko-handlową przesądziło o jego pracy zawodowej. Okres dorosłego , uformowanego życia związał z Tucholą, Której pozostał wierny przez blisko pół wieku. Był społecznikiem z potrzeby duch, charakteru i intelektu. Piastował wiele funkcji społecznych., działając na polu gospodarczym, gospodarczym, politycznym i oświatowym miasta i powiatu. W okresie zaboru jego praca zawodowa i społeczna był walką o Polską sprawę we wszystkich dziedzinach życia, o odzyskanie niepodległości dało mu swobodę działania dla umocnienia nowego porządku.
    Była to jednostka twórcza żyjąca godnie, zasługująca na uznanie i szacunek. W atmosferze ożywienia politycznego po kapitulacji Niemiec. Klemens Rzentkowski był jednym z organizatorów Tajnej Rady Ludowej (powołana do życia 11.11.1918r.) z której w dniu 15.11.1918r. powstała Powiatowa Rada Ludowa. W dniu 1 grudnia tegoż roku społeczeństwo powiatu powierzyło mu mandat delegata na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu, który odbył się w dniach 3-5.12.1918r. kiedy w styczniu 1920r. Na mocy rozporządzenia o tymczasowej organizacji samorządu komunalnego powołano tymczasowe władze lokalne, Klemens Rzenkowski wszedł w skład Rady Powiatowej, a w dniu 6 lutego 1920r. Został mianowany przez wojewodę pomorskiego komisarycznym burmistfrz3em w Tucholi. Funkcje tę sprawował praktycznie do momentu opuszczenia miasta przez Niemców.
A oto jak dokumenty charakteryzują postać burmistrza: „ Zaświadczam, że śp. Klemens Rzentkowki. Urodzony 21.11.1866r. w Nakle pow.wyrzysk, religii rzym.-kat. z zawodu bankowiec ostatnio zamieszkały w Tucholi pracował na terenie pow. Tucholskiego od roku1894 do 1923r. Na niwie społeczno-polskiej i kulturalno-oświatowej w którym to czasie był założycielem lub współzałożycielem różnych polskich stowarzyszeń jak: Towarzystwo Przemysłowców, Towarzystwo Kupców Samodzielnych, Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Terminatorów, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Chóru Kościelnego. W dniu 11.11.1918r. był współzałożycielem Tajnej Rady Ludowej na pow. tucholski, której do przejęcia Pomorza przez władze polskie był gorliwym członkiem i działaczem. W dowód swych zasług jako niestrudzony działacz dla dobra Polski został po wkroczeniu wojsk polskich na Pomorze mianowany na pozycję Rady Ludowej przesz Wydział Generalny Województwa Pomorskiego pierwszym polskim burmistrzem miasta Tucholi, na którym to stanowisku zasłużył się bardzo dla sprawy polskiej

    Klemens Rzentkowski zmarł 11 listopada 1933 r. Liczne rzeszę mieszkańców Tucholi i powiatu odprowadziły go na miejsce wiecznego spoczynku. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Tucholi. W numerze 133 „Głosu Tucholskiego’ z dnia 12.11.1933r. zamieszczono nekrologi wymowne w swojej treści:

    Klemens Rzentkowski długoletni bibliotekarz powiatowy i członek Komitetu TCL. Zmarły był w czasie niewoli niestrudzonym i ofiarnym pracownikiem na niwie oświatowej jako bibliotekarz i prezes kółek oświatowych, krzewił oświatę w najszerszych warstwach społecznych naszego powiatu. Prowadził TCL z wiarą w przyszłość i z ufnością zwycięstwo polskiej sprawy.
Cześć Jego Pamięci!
Towarzystwo Czytelni Ludowych

    Klemens Rzentkowski był długoletnim członkiem Zarządu Banku Ludowego w Tucholi.
W skutek swojej nadzwyczajnej, gorliwej i sumiennej pracy oddał bankowi wielkie zasługi i cieszył się wielkim poważaniem i szacunkiem.
Cześć Jego Pamięci!
Rada Nadzorcza i Zarząd Banku Ludowego, Spółdzielnia Kredytowa z O/N w Tucholi

BRONISŁAW DEMBIŃSKI
    Urodzony 19.08.1858 roku w Małej Komorzy. Historyk, polityk, dyplomata. Ukończył Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu (1878). Studiował we Wrocławiu (1884 - doktorat filozofii). Był profesorem Uniwersytetu Poznańskiego i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1907-1908 - rektor tej uczelni). Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności i Towarzystwa Naukowego w Toruniu, prezesem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W okresie I wojny światowej jako poseł brał udział w pracach Parlamentu Wiedeńskiego. Był postem do Sejmu Ustawodawczego, podsekretarzem stanu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Aresztowany i zamordowany przez Niemców 23.11.1939 roku.

TEODOR DEMBIŃSKI
Urodzony w 1856 roku. Filomata Chojnicki, maturę zdał w Poznaniu. Studiował prawo w Poznaniu, później medycynę w Monachium i Strasburgu. Po odbyciu praktyki specjalistycznej w Wiedniu wrócił do Poznania, gdzie był działaczem Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i założycielem czasopisma „Nowiny Lekarskie". Zorganizował też Lecznicę Polską i Pomoc Koleżeńską w Poznaniu. Nieuleczalnie chory osiadł na wsi, później w Inowrocławiu gdzie zmarł 3.02.1900 roku.

TUCHOLSCY DUCHOWNI RENESANSU

Duże znaczenie dla kultury polskiej Pomorza posiadały niktóre siedemnastowieczne klasztory z chwilą, gdy niemiecki element ludnościowy przechodził w szeregi reformacyjne.

Stanisław Hozjusz, wielki humanista, biskup chełmiński i warmiński sprowadził do Bransberku (Braniewo) jezuitów, którzy założyli słynne na owe czasy seminarium papieskie, które odegrało doniosłą rolę w dziejach wychowania kleru, zwłaszcza w XVII w. Z tego środowiska wywodził się Jakub Hasiusz (Jakub Hasjusz), słynny polski kaznodzieja.

Urodził się w Tucholi (I poł. XVII w.). Po ukończeniu seminarium braniewskiego powrócił początkowo do rodzinnego miasta. Książę Albrecht Stanisław Radziwił, ówczesny starosta tucholski (1632-1656) opuszczając Tucholę i urząd przeniósł się do Nieświeża, zabrał dobrze zapowiadającego się kaznodzieję ze sobą. Hasiusz był wspaniałym retorem. Jego żarliwe kazania, pełne obywatelskiej troski ze względów wartości społecznych i literackich zostały wydane drukiem. Były to: "Kazania na dzień wyznaczony P.Jana Karola Chodkiewicza w ks. lit. hetmana najwyższego, miane w Nieświeżu, r.1622" i " Kazania na exeqwie Mikołaja Bogusława Bratoszyna Zenowicza z domu Deszportów, kasztelana płockiego, czeczerskiego propoyskiego etc., starosty, wygłoszone w smorgońskim kościele". Wszystkie swoje mowy upiększał pełnymi mądrości przysłowiami i wierszami.

W tym samym czasie w Oliwie pod Gdańskiem żył i działał drugi zasłużony dla polskiej kultury duchowny - Aleksander Kęsowski, herbu Poraj, urodzony w Kęsowie pod Tucholą, syn Stanisława i ? Buszkowskiej. Pochodził z osiadłej w Polsce (około XIII w.) spolszczonej rodziny niemieckiej Batzendorffów. Po ukończenej nauce wstąpił do polskiego klasztoru cystersów w Oliwie, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie. W 1636r. mianowany został szafarzem, a w 1641r. opatem tego klasztoru. Za jego przyczyną klasztor ten utrzymywał i stale wzbogacał swoją bibliotekę. Kęsowski wydał kilka prac naukowych o religijnej treści, prowadził szeroką korespondencję w języku polskim i łacińskim. Przez swoją działalność polityczną przyczynił się do przeprowadzenia pokojowych rokowań oliwskich 3 maja 1660r.

Pełnienie funkcji opata pozwoliło mu odrestaurować i rozbudować budynki klasztorne oraz wybudować szpital w Oliwie i kościół w Starzynie.